Τὸ κάθε ὂν ὀφείλει τὴν ὕπαρξή του στὶς ἄκτιστες ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ. Εἶναι, μὲ ἄλλα λόγια, ἀποτέλεσμα τῶν ἀκτίστων θείων ἐνεργειῶν.
Κατ’ ἀκρίβειαν βέβαια ὂν (Ὢν) εἶναι μόνον ὁ Θεός, ἡ αὐτοζωὴ (σημαίνει ὅτι ἔχει ἀπὸ μόνος του τὴν ὕπαρξη, τὴν ζωή, δὲν τοῦ τὴν ἔδωσε κανείς). Ὅλα τὰ ἄλλα (τὰ λεγόμενα ὄντα) εἶναι μὴ ὄντα διότι ἦλθαν εἰς τὸ εἶναι ἐκ τοῦ μὴ ὄντος. Γίνονται ὄντα μετέχοντας στὴν ζωὴ τοῦ ὄντως ὄντος, ποὺ εἶναι ὁ Θεός.
Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ἔχει διατυπώσει μίαν ὑπερφυᾶ διδασκαλία, μεστὴ πάσης θεολογίας, φιλοσοφίας καὶ ἐπιστήμης. Σύμφωνα μὲ αὐτήν, τὰ ὄντα διαβαθμίζονται ἀναλόγως πρὸς τὸν τρόπον καὶ τὸν βαθμὸν τῆς μετοχῆς των στὶς ἄκτιστες θεῖες ἐνέργειες.
Στὴν πρώτη βαθμίδα ἀνήκουν τὰ ὄντα ἐκεῖνα ποὺ μετέχουν σὲ μία καὶ μόνον ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία καὶ καλεῖται οὐσιοποιὸς ἐνέργεια. Τὰ ὄντα αὐτὰ ἔχουν ἁπλῶς τὸ εἶναι, ἁπλῶς δηλαδὴ ὑπάρχουν.
Στὴν δεύτερη βαθμίδα ἀνήκουν τὰ ὄντα ἐκεῖνα ποὺ μετέχουν καὶ σὲ μία δεύτερη ἐνέργεια, ἡ ὁποία καλεῖται ζωοποιὸς ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ. Αὐτὰ ἔχουν (ἐκτὸς ἀπὸ τὸ εἶναι) καὶ τὸ ζῆν· δηλαδὴ δὲν ὑπάρχουν ἁπλῶς, ἀλλὰ ἔχουν καὶ ζωὴ ἐπὶ πλέον· ἔχουν ψυχή, εἶναι ἔμψυχα.
Στὴν τρίτη βαθμίδα ἀνήκουν ὅσα μετέχουν ὄχι μόνον στὶς δύο προηγούμενες ἐνέργειες, ἀλλὰ καὶ σὲ μία τρίτη, ποὺ ὀνομάζεται σοφοποιὸς ἢ σοφιοποιὸς ἢ λογοποιὸς ἐνέργεια. Αὐτὰ ἔχουν (μαζὶ μὲ τὸ εἶναι καὶ τὸ ζῆν) καὶ τὸ σοφίζεσθαι, δηλαδὴ τὴν σοφία, τὸν λόγον. Τὰ ὄντα αὐτὰ ὄχι ἁπλῶς ὑπάρχουν καὶ ζοῦν, ἀλλὰ ζοῦν μὲ σοφία καὶ λόγον. Σὲ αὐτὴν τὴν κατηγορία ἀνήκουν ὅλα τὰ ἔλλογα (ἢ λογικά, ὅπως συνηθίζουμε νὰ τὰ λέμε) ὄντα, δηλαδὴ οἱ ἄνθρωποι καὶ οἱ ἄγγελοι. Αὐτοὶ ἀποτελοῦν τὴν ἔλλογη ἢ λογικὴ κτίση, ἐν ἀντιθέσει πρὸς τὴν ἄλογη κτίση, τὴν ὁποίαν ἀποτελοῦν ὅλα τὰ ὑπόλοιπα κτίσματα (ἔμψυχα καὶ ἄψυχα).
Στὴν τέταρτη, τέλος, κατηγορία ἀνήκουν ἐκεῖνα τὰ πλάσματα τοῦ Θεοῦ, τὰ ὁποῖα μετέχουν, ἐκτὸς ἀπὸ τὶς τρεῖς προηγούμενες ἐνέργειες, καὶ σὲ μία τέταρτη, ποὺ ὀνομάζεται θεοποιὸς ἐνέργεια. Τὰ πλάσματα ποὺ ἀνήκουν σ’ αὐτὴν τὴν κατηγορία, δὲν ἔχουν ἁπλῶς τὸ εἶναι μαζὶ μὲ τὸ ζῆν καὶ τὸ σοφίζεσθαι, δηλαδὴ τὴν ὕπαρξη, τὴν ζωὴ καὶ τὸν λόγον, ἀλλά, καθὼς μετέχουν καὶ σ’ αὐτὴν τὴν τελευταία (θεοποιὸν) ἐνέργεια, ἀποκτοῦν καὶ τὸ θεοῦσθαι, φθάνουν δηλαδὴ καὶ στὴν θέωση, γίνονται θεοὶ κατὰ χάριν. Σ’ αὐτὴν τὴν κατηγορία ἀνήκουν ἐκεῖνα τὰ λογικὰ ὄντα ποὺ ἔχουν ἀγαθὴ προαίρεση καὶ κινοῦνται διαρκῶς καὶ ἀενάως πρὸς τὸν Θεόν. Εἶναι οἱ ἀγαθοὶ ἄγγελοι καὶ ὅσοι ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους ἀγωνίζονται γιὰ νὰ εἶναι ἑνωμένοι μαζί του.
♦
Μὲ βάση τὴν ὡς ἄνω διδασκαλία τοῦ θεοφόρου πατρός, μποροῦμε εὐκολώτερα, νομίζω, νὰ καταλάβουμε τί σημαίνουν οἱ ὅροι οὐσία καὶ πρόσωπον.
Οὐσία εἶναι ἡ μετοχὴ (ὅλων) τῶν ὄντων στὴν οὐσιοποιὸ ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ. Τόσο ἁπλά!
Οὐσία ἔχουν ὅλα τὰ ὄντα. Ἂν δὲν ἔχουν οὐσία, δὲν ἔχουν ὕπαρξη. Ἡ οὐσία εἶναι ἡ βάση τῆς ὑπάρξεως. Κάποια βέβαια ἔχουν μόνον οὐσία. Π.χ. τὸ χῶμα, ὁ ἀέρας, τὸ νερό. Κάποια ἔχουν καὶ ζωή, ὅπως εἴδαμε (τὰ ζῶα). Κάποια ἔχουν καὶ σοφία ἢ λόγον (ἄνθρωποι, ἄγγελοι).
Νὰ σημειώσουμε ἀκόμη ἐδῶ ὅτι ὁ ὅρος οὐσία ταυτίζεται μὲ τὸν ὅρον φύσις, χρησιμοποιοῦνται δηλαδὴ καὶ οἱ δύο αὐτοὶ ὅροι μὲ τὸ ἴδιο νοηματικὸ περιεχόμενο. Αὐτὴν τὴν ταύτιση τὴν ἔκαναν οἱ Μεγάλοι Ἕλληνες Καππαδόκες Πατέρες. Εἴτε ποῦμε λοιπὸν οὐσία εἴτε ποῦμε φύσις, τὸ ἴδιο πρᾶγμα ἐννοοῦμε.
Ἡ ἐνέργεια τώρα τί εἶναι; Γιὰ εὐκολώτερη κατανόηση δὲν θὰ εἰσέλθω σὲ ὁρισμούς, οὔτε θὰ ἀναφερθῶ στὰ περὶ «συμβεβηκότων» τῆς ἀριστοτελικῆς φιλοσοφίας. Ἕνα παράδειγμα θὰ πῶ μόνον, αὐτὸ τοῦ ἡλίου καὶ τῆς ἀκτινοβολίας του, ἢ τῆς θερμότητός του, ἂν θέλετε. Ὁ ἥλιος εἶναι ἡ οὐσία. Ἡ ἀκτινοβολία καὶ οἱ θερμότης του εἶναι ἐνέργειες.
Καμμία οὐσία δὲν εἶναι χωρὶς ἐνέργεια. Καὶ καμμία ἐνέργεια δὲν ὑπάρχει ἀπὸ μόνη της, χωρὶς δηλαδὴ νὰ πηγάζει ἀπὸ κάποιαν οὐσία. Καὶ τὸ τελευταῖο μόριον τῆς ὕλης ἔχει οὐσία καὶ ἐνέργεια. Ἐὰν δὲν ἔχει οὐσία, εἶναι «ἀνούσιον», ὁπότε δὲν ὑπάρχει. Ἐὰν δὲν ἔχει ἐνέργεια, εἶναι «ἀνενέργητον», ὁπότε καὶ πάλι δὲν ὑπάρχει, διότι οὐσία ἀνενέργητος δὲν νοεῖται — ὅπως καὶ ἐνέργεια ἀνούσιος δὲν ὑπάρχει. Ἢ θὰ ἔχει οὐσία ἕνα πρᾶγμα, γιὰ νὰ ἔχει καὶ ἐνέργεια, ἢ ἀλλιῶς, ἐὰν δὲν ἔχει οὐσία, δὲν θὰ ἔχει καὶ ἐνέργεια. Ὅταν ἔχει οὐσία, θὰ ἔχει ὁπωσδήποτε καὶ ἐνέργεια, καὶ ὅταν ἔχει ἐνέργεια, θὰ ἔχει ὁπωσδήποτε καὶ οὐσία, διότι ἡ ἐνέργεια ἀπὸ κάπου θὰ πρέπει νὰ πηγάζει, ἀπὸ μόνη της δὲν ὑφίσταται. Τὸ ἀνούσιον ἀνενέργητον λοιπὸν καὶ τὸ ἀνενέργητον ἀνούσιον.
Πᾶμε τώρα νὰ δοῦμε τί εἶναι τὸ πρόσωπον. Καὶ ἐδῶ εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς θὰ πρέπει νὰ ποῦμε ὅτι οἱ ὅροι πρόσωπον καὶ ὑπόστασις ταυτίζονται. Πάλι τὴν ταύτιση ἔκαναν οἱ Μεγάλοι Ἕλληνες Καππαδόκες Πατέρες. Μέχρι τότε ἡ λέξις πρόσωπον ἐσήμαινε τὸ προσωπεῖον.
Τί σημαίνει λοιπὸν τώρα γιὰ μᾶς ὁ ὅρος πρόσωπον; Ποιά ὄντα εἶναι πρόσωπα; Τὴν ἀπάντηση θὰ μᾶς τὴν δώσει καὶ πάλι ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Πρόσωπα εἶναι τὸ ὄντα ἐκεῖνα ποὺ μετέχουν στὴν σοφοποιὸ (ἢ λογοποιὸ) ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ, οἱ ἄνθρωποι δηλαδὴ καὶ οἱ ἄγγελοι, οἱ κατ’ εἰκόνα Θεοῦ πλασθέντες.
♦
Τὶς ἔννοιες τοῦ προσώπου, τῆς οὐσίας καὶ τῆς ἐνεργείας τὶς χρησιμοποιοῦμε καὶ ὅταν ἀναφερόμαστε στὸν Θεόν. Ὅμως ὁ Θεὸς δὲν ἔχει τὸ εἶναι κατὰ μετοχήν, ὅπως ἐμεῖς, τὰ κτίσματά του. Ὁ Θεὸς εἶναι ἡ αὐτοζωή, ὁ Ὤν. Ἔχει τὴν ὕπαρξη ἀπὸ τὸν ἑαυτόν του.
Πῶς λοιπὸν μποροῦμε νὰ χρησιμοποιοῦμε καὶ γιὰ τὸν Θεὸν τοὺς ἴδιους ὅρους; Πῶς γίνεται νὰ κάνουμε λόγον περὶ θείας οὐσίας, ἀπὸ τὴν στιγμὴ ποὺ μὲ τὸν ὅρον αὐτὸν (οὐσία) ἐννοοῦμε τὴν μετοχὴ στὸ εἶναι; Διότι καὶ γραμματικῶς ὁ ὅρος οὐσία σὲ μετοχὴ παραπέμπει, καθ’ ὅτι παράγεται ἀπὸ μετοχή, τὴν λέξη οὖσα, μετοχὴ θηλυκοῦ γένους τοῦ ρήματος εἰμὶ (ὤν, οὖσα, ὄν). Καταχρηστικῶς λοιπὸν χρησιμοποιοῦμε τὸν ὅρον οὐσία γιὰ τὸν Θεόν. Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ λόγος ποὺ συχνᾶ συναντοῦμε μέσα στὰ κείμενα τῶν ἁγίων Πατέρων τὴν ἀποφατικὴ ἔκφραση ὑπερούσιος οὐσία.
Τὰ περὶ Θεοῦ θεοπρεπῶς θὰ πρέπει καὶ νὰ διατυπώνονται καὶ νὰ ἐννοοῦνται.
Τέλος, νὰ ποῦμε ὅτι καὶ ἡ ἔννοια τοῦ προσώπου καὶ ἡ ἔννοια τῆς οὐσίας καὶ ἐκείνη τῆς ἐνεργείας δὲν μποροῦν νὰ νοηθοῦν χωριστά, εἴτε ὁμιλοῦμε περὶ ἐλλόγων ὄντων, εἴτε περὶ τοῦ Θεοῦ.
Χωρὶς ἀναφορὰ στὴν οὐσία, τὸ πρόσωπον καταντᾶ μία ἀφηρημένη ἀρχή. Ἀλλὰ καὶ «γυμνὴ οὐσία», ὅπως μᾶς λέγει ὁ Μ. Βασίλειος, δὲν ὑπάρχει. Οἱ τρεῖς αὐτὲς ἔννοιες πᾶνε μαζί. Προηγεῖται βέβαια ἡ ἔννοια τοῦ προσώπου ἔναντι τῆς φύσεως καὶ ἡ ἔννοια τῆς φύσεως ἔναντι τῆς ἐνεργείας, γιὰ τοὺς λόγους ποὺ ἐξηγήσαμε στὸ προηγούμενο ἄρθρο μας. Δὲν εἶναι σωστὸ νὰ προτάξουμε τὴν οὐσία ἔναντι τοῦ προσώπου. Δὲν εἶναι ἡ οὐσία τὸ πρῶτο. Προηγεῖται ἡ ὕπαρξις τοῦ ὄντος. Δὲν εἶπε ὁ Θεὸς στὸν Μωϋσῆ «ἐγώ εἰμι ἡ οὐσία», ἀλλὰ «ἐγώ εἰμι ὁ ὤν»[*].
[*] Ἐξ. γ΄ 14.
