«Τῆς τέχνης ταύτης οὐκ ἔστιν ἄλλη μείζων. Τί γὰρ ἴσον τοῦ ῥυθμίσαι ψυχὴν καὶ διαπλάσαι νέου διάνοιαν;»
(Ἱερὸς Χρυσόστομος)
Καμμία ἄλλη τέχνη δὲν εἶναι μεγαλύτερη ἀπὸ αὐτήν, μᾶς λέει ὁ χρυσοῦς τὴν γλῶτταν Ἰωάννης. Διότι τί εἶναι ἴσον μὲ τὸ νὰ ρυθμίσει κανεὶς τὴν ψυχὴ καὶ νὰ διαπλάσει τὴν διάνοιαν τοῦ νέου;
* * *
«Τῶν παρ’ ἡμῖν ἀγαθῶν εἶναι τὸ πρῶτον, οὐ ταύτην μόνον τὴν εὐγενεστέραν καὶ ἡμετέραν, ἀλλὰ καὶ τὴν ἔξωθεν».
(Γρηγόριος Θεολόγος)
Tὸ πρῶτο ἀπὸ ὅλα τὰ παρ’ ἡμῖν ἀγαθὰ εἶναι ἡ παιδεία. Καὶ ὄχι μόνον ἡ εὐγενεστέρα, τουτέστιν ἡ ἐκκλησιαστική, ἀλλὰ καὶ ἡ ἔξωθεν, ἡ ἄλλως θύραθεν, δηλαδὴ ἡ περὶ τὴν ἐπιστήμην καὶ τὶς τέχνες καὶ τὰ γράμματα εὐαγὴς ἐνασχόλησις. Δὲν ἀπέρριπταν οἱ θεῖοι πατέρες καὶ ἄριστοι τῆς Ἐκκλησίας διδάσκαλοι τὴν κοσμικὴ σοφία. Ἔδιδαν τὸ προβάδισμα φυσικὰ στὴν θεία γνώση καὶ διδασκαλία, ὅμως δὲν θεωροῦσαν ἀνώφελα τὰ κοσμικὰ μαθήματα καὶ δὲν ἀρνοῦνταν τὴν ἀξία καὶ τὸν πλοῦτο τῆς κοσμικῆς παιδείας.
* * *
Ὁ ἕτερος Καππαδόκης χρησιμοποιεῖ ἕνα παράδειγμα. Ἡ ἀξία τοῦ φυτοῦ, λέει, συνίσταται κυρίως εἰς τὸ νὰ δίδει καρπούς. Ὅμως φέρει καὶ κάποιον στολισμό. Ἀνθίζει καὶ βγάζει φύλλα ποὺ σείονται μὲ χάρη γύρω ἀπὸ τὰ κλαδιά του στὴν πνοὴ τοῦ ἀνέμου. Κάτι ἀνάλογο συμβαίνει καὶ μὲ τὴν ψυχή. Αὐτὸ ποὺ τῆς δίδει πραγματικὴ ἀξία εἶναι τὸ νὰ βρύει καρποὺς ἀληθείας. Δὲν μποροῦμε ὅμως νὰ ἀρνηθοῦμε ὅτι λαμβάνει ἐπιπρόσθετη χάρη, ὅταν περιβεβληθεῖ καὶ τὴν θύραθεν σοφία σὰν μία φυλλωσιὰ ποὺ σκεπάζει ὄμορφα τοὺς καρπούς της.
Τὰ ὡραῖα αὐτὰ λόγια θὰ βροῦμε στὸ (πιὸ ξακουστὸ ἴσως) ἔργο τοῦ οὐρονοφάντορος διδασκάλου, ποὺ ἔχει τὸν τίτλο·
«Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων».
(Μέγας Βασίλειος)
Ἀπευθύνει ὁ τῆς Καισαρείας μέγας φωστὴρ πατρικὴ προτροπὴ καὶ παραίνεση πρὸς τοὺς νέους νὰ μελετοῦν τὰ συγγράμματα τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, γιὰ νὰ ὠφεληθοῦν ἀπὸ αὐτά. Θεωρεῖ προγύμναση γι’ αὐτοὺς τὴν μελέτη τῶν ἀρχαίων ποιητῶν, πεζογράφων, ρητόρων ποὺ ἔχουν νὰ προσφέρουν κάτι ὠφέλιμο στὴν ψυχή. Φτάνει μάλιστα νὰ πεῖ ὅτι «ὅ γε ἐν τούτοις προπαιδευθεὶς οὐκ ἔτ᾿ ἂν ἐκείνοις ὡς ἀδυνάτοις διαπιστήσειεν». Ὅποιος δηλαδὴ προγυμνασθεῖ στὰ ἀρχαῖα ἐκεῖνα παραδείγματα, δὲν θὰ δυσπιστήσει στὶς ἐντολὲς τοῦ Εὐαγγελίου ὡσὰν αὐτὲς νὰ εἶναι ἀκατόρθωτες. Ὅμως, δὲν θὰ πρέπει, λέει, νὰ ἀφομοιώνουμε τὰ πάντα χωρὶς διάκριση. Διότι εἶναι ντροπὴ τὶς μὲν βλαβερὲς τροφὲς νὰ ἀπωθοῦμε καὶ νὰ ἀπορρίπτουμε, στὰ δὲ μαθήματα, ποὺ εἶναι ἡ τροφὴ τῆς ψυχῆς, νὰ μὴ δίνουμε καμμία σημασία, ἀλλὰ νὰ τὰ προσλαμβάνουμε καὶ νὰ τὰ καταπίνουμε σὰν τὸ ὁρμητικὸ ποτάμι.
Δὲν πρέπει νὰ παραδώσετε στοὺς ἀρχαίους συγγραφεῖς τὸ πηδάλιον τῆς διανοίας σας, ὥστε νὰ σᾶς ὁδηγοῦν αὐτοὶ ὅπου θέλουν, συμβουλεύει τοὺς νέους. Δὲν πρέπει νὰ τοὺς ἀκολουθεῖτε σὲ ὅλα. Δὲν πρέπει νὰ δίνετε σημασία σὲ ὅλα ἀνεξαιρέτως τὰ διδάγματά τους, παρὰ μόνον σ’ ἐκεῖνα ποὺ εἶναι χρήσιμα. Μάθετε νὰ διακρίνετε ποιὸ εἶναι αὐτὸ ποὺ θὰ πρέπει νὰ κρατήσετε ὡς ὠφέλιμο καὶ ποιὸ ἐκεῖνο ποὺ θὰ πρέπει νὰ παραθεωρήσετε. Διότι ὑπάρχουν καὶ ἄχρηστα καὶ ἄσχημα καὶ ἐπικίνδυνα λόγια καὶ εἰκόνες καὶ ἰδέες μέσα στὰ συγγράμματά τους. Νὰ μιμεῖσθε τὸν Ὀδυσσέα, ὁ ὁποῖος ἔφραξε τὰ ἀφτιά του γιὰ νὰ ἀποφύγει τὴν μελῳδία τῶν σειρήνων. Ἂν κανεὶς συνηθίσει στὰ ἁμαρτωλὰ λόγια, περνᾶ καὶ στὰ ἁμαρτωλὰ ἔργα. Προσοχὴ λοιπόν, διότι ὑπάρχει κίνδυνος, μαζὶ μὲ τὴν γλυκύτητα τῶν λόγων, νὰ πάρουμε μέσα μας καὶ κάτι θανάσιμο, χωρὶς νὰ τὸ καταλάβουμε, ὅπως ἀκριβῶς συμβαίνει μὲ ἐκείνους ποὺ παίρνουν τὸ δηλητήριο μαζὶ μὲ τὸ μέλι. Δὲν θὰ ἐπαινέσουμε τοὺς ποιητές, ὅταν παριστάνουν ἀνθρώπους ποὺ ἀσεβοῦν, ποὺ ἐμπαίζουν, ποὺ παραδίνονται στὴν ἀκολασία, ποὺ παρασύρονται ἀπὸ τὸ ποτό. Οὔτε πάλι ὅταν περιορίζουν τὴν εὐτυχία σὲ πλούσια τραπέζια καὶ σὲ ἄσεμνα τραγούδια. Πάνω ἀπ’ ὅλα καμμία σημασία δὲν θὰ δώσουμε, ὅταν κάνουν λόγο γιὰ θεούς, καὶ μάλιστα ὅταν λένε ὅτι οἱ θεοὶ αὐτοὶ εἶναι πολλοὶ καὶ ποτὲ δὲν ὁμονοοῦν μεταξύ τους, ἀλλὰ ἀλληλοσπαράσσονται. Διότι, ὅπως ξέρετε, μεταξὺ τῶν ψεύτικων αὐτῶν θεῶν τῆς εἰδωλολατρίας μαίνεται ἀκήρυκτος πόλεμος καὶ ξεσηκώνεται ὕπουλα ὁ ἕνας ἐναντίον τοῦ ἄλλου, ἀδελφὸς ἐναντίον τοῦ ἀδελφοῦ καὶ πατέρας ἐναντίων τῶν τέκνων καὶ τέκνα ἐναντίον τῶν γονέων.
Ἂς μὴν ἐπιζητοῦμε λοιπὸν μόνον τὴν γλυκύτητα τῶν λόγων στὰ συγγράμματα τῶν ἀρχαίων σοφῶν, ποὺ εἶναι καὶ τεχνῖτες τοῦ λόγου. Γιὰ ὅλα τὰ πλάσματα τοῦ Θεοῦ τὰ ἄνθη εἶναι καλὰ μόνον γιὰ τὸ ἄρωμα καὶ τὴν ποικιλία τῶν χρωμάτων τους. Γιὰ τὶς μέλισσες ὅμως ὑπάρχει καὶ κάτι ἄλλο ποὺ μποροῦν νὰ ἀποκομίσουν ἀπὸ αὐτά, τὸ μέλι. Ἔτσι καὶ στὰ συγγράμματα τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Ὅσοι δὲν ἀναζητοῦν μόνον τὸ «ἡδὺ καὶ ἐπίχαρι», τὴν γλυκύτητα δηλαδὴ καὶ χάρη τοῦ λόγου, μποροῦν νὰ ἀποκομίσουν καὶ κάποια ὠφέλεια γιὰ τὴν ψυχή. Ἡ μέθεξις τῶν συγγραμμάτων αὐτῶν θὰ πρέπει νὰ γίνεται κατὰ τὸ παράδειγμα τῶν μελισσῶν. Ἐκεῖνες οὔτε σὲ ὅλα τὰ ἄνθη πετοῦν, οὔτε μὲ τὸν ἴδιο τρόπο τὰ προσεγγίζουν, οὔτε καὶ ἐπιχειροῦν νὰ πάρουν τὰ πάντα ἀπὸ ἐκεῖνα στὰ ὁποῖα θὰ καθίσουν. Παίρνουν μονάχα ὅ,τι τοὺς εἶναι χρήσιμο καὶ ὅσο ἀκριβῶς χρειάζονται γιὰ τὴν ἐργασία τους, ἐνῷ τὸ ὑπόλοιπο τὸ ἀφήνουν καὶ φεύγουν. Καὶ ἐμεῖς, ἂν ἔχουμε φρόνιση, «ὅσον οἰκεῖον ἡμῖν καὶ συγγενὲς τῇ ἀληθείᾳ παρ᾿ αὐτῶν κομισάμενοι, ὑπερβησόμεθα τὸ λειπόμενον»· ἀφοῦ δηλαδὴ πάρουμε ἀπὸ τὰ ἀρχαῖα κείμενα ὅ,τι εἶναι οἰκεῖο καὶ συγγενὲς πρὸς τὴν ἀλήθεια, θὰ προσπεράσουμε τὰ ὑπόλοιπα καὶ θὰ τὰ ἀφήσουμε πίσω μας.
Καὶ ὅπως κόβοντας τὸ ἄνθος τῆς ροδιᾶς (τὸ τριαντάφυλλο) ἀποφεύγουμε τὰ ἀγκάθια της, «οὕτω καὶ ἐπὶ τῶν τοιούτων λόγων ὅσον χρήσιμον καρπωσάμενοι, τὸ βλαβερὸν φυλαξόμεθα»· ἔτσι δηλαδὴ καὶ ἀπὸ τοὺς λόγους αὐτούς, ἀφοῦ καρπωθοῦμε στὸν μέγιστο βαθμὸ κάθε τι τὸ χρήσιμο, ἂς φυλάξουμε τὸν ἑαυτό μας ἀπὸ κάθε τι τὸ βλαβερὸ καὶ ἐπιζήμιο.
π.Δ.Θ.
