«Τὴν δὲ ὑγείαν τὴν σύμμετρον τῶν ποιῶν κρᾶσιν» (Ἀλκμαίων)
π. Δημητρίου Ν. Θεοδωροπούλου
Ἕνας μεγάλος φιλόσοφος καὶ ἰατρὸς τῆς ἀρχαιότητος, προγενέστερος τοῦ Ἱπποκράτους, ὁ Ἀλκμαίων (ἢ Ἀλκμέων) ὁ Κροτωνιάτης[1], ποὺ θεωρεῖται πατέρας τῆς ἐπιστημονικῆς ἰατρικῆς, ἔλεγε: «τῆς μὲν ὑγιείας εἶναι συνεκτικὴν τὴν ἰσονομίαν τῶν δυνάμεων, ὑγροῦ, ξηροῦ, ψυχροῦ, θερμοῦ, πικροῦ, γλυκέος καὶ τῶν λοιπῶν, τὴν δ᾽ ἐν αὐτοῖς μοναρχίαν νόσου ποιητικήν· φθοροποιὸν γὰρ ἑκατέρου μοναρχίαν. Καὶ νόσον συμπίπτειν ὡς μὲν ὑφ᾽ οὗ ὑπερβολῇ θερμότητος ἢ ψυχρότητος […] Τὴν δὲ ὑγείαν τὴν σύμμετρον τῶν ποιῶν κρᾶσιν». Θεωροῦσε δηλαδὴ ὅτι ἐκεῖνο ποὺ συνέχει τὴν ὑγεία εἶναι ἡ ἰσονομία, τουτέστιν ἡ ἰσομοιρία τῶν δυνάμεων «ὑγροῦ, ξηροῦ, ψυχροῦ, θερμοῦ, πικροῦ, γλυκέος καὶ τῶν λοιπῶν» μέσα στὸ σῶμα. Ἀντίθετα, ἡ μοναρχία, τουτέστιν ἡ ἐπικράτηση τῆς μιᾶς δυνάμεως ἐπὶ τῆς ἄλλης ἢ τῶν ἄλλων ποιεῖ τὴν νόσον. Ἡ μοναρχία εἶναι φθοροποιός. Φθείρει καὶ τὴν δύναμη ποὺ κρατεῖται καὶ ἐκείνην ποὺ κρατεῖ. Φθείρει τὸ σῶμα. Ἡ ὑπερβολὴ ἐπιφέρει τὴν ἀσθένεια. Ὑγεία εἶναι ἡ σύμμετρος «κρᾶσις» τῶν ποιοτήτων.
Πόσο θυμίζει αὐτὸ τὴν «παλίντροπον ἁρμονίην» τοῦ μεγάλου Ἡρακλείτου! Ὅταν τὰ ἀντίθετα δὲν ἀντιπαλαίουν μεταξύ τους, ἀλλ’ ἰσορροποῦν, τότε ἐπέρχεται ἡ «παλίντροπος», ἡ «καλλίστη ἁρμονία». Αὐτὸ ἰσχύει καὶ γιὰ τὸν κόσμο καὶ γιὰ τὸν ἄνθρωπο. Ὅπως σὲ ὅλους τοὺς ἀρχαίους, ἔτσι καὶ στὸν Ἡράκλειτο ἡ ἀνθρωπολογία καὶ ἡ κοσμολογία εἶναι συνυφασμένες — τὸ ἴδιο φυσικὰ καὶ στὸν Ἀλκμαίωνα. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἕνα κομμάτι τοῦ σύμπαντος. Δὲν μπορεῖ νὰ ἀντιμετωπίζεται ὡς κάτι αὐτόνομο. Τίποτε δὲν μπορεῖ νὰ ἀντιμετωπίζεται ἀποσπασματικὰ καὶ αὐτόνομα. Ὁ Ἀλκμαίων συνδέει τὴν ἰατρικὴ μὲ τὴν πολιτική. Κάνει χρήση τῆς πολιτικῆς ἀλληγορίας. Ἡ μοναρχία εἶναι ἀσθένεια. Ἡ ἰσονομία ἐγγυᾶται τὴν ὑγεία. Τί ὄμορφος στ’ ἀλήθεια παραλληλισμός! Τί βάθος σοφίας! Ἂς τὸ θεολογήσουμε λιγάκι αὐτό.
Στὸν τριαδικὸ Θεὸ δὲν ἔχουμε μοναρχία μὲ τὴν ἔννοια τῆς ἐπικρατήσεως τοῦ ἑνὸς προσώπου ἐπὶ τῶν ἄλλων. Δὲν ἔχουμε ὅμως καὶ ἀναρχία. Στὴν ἁγία Τριάδα ὑπάρχει ἀρχή, εἶναι ὁ Πατήρ, ἡ ἀρχὴ τῶν πάντων. Αὐτὸς γεννᾶ τὸν Υἱὸν καὶ ἐκπορεύει τὸ ἅγιον Πνεῦμα. Εἶναι ἡ αἰτία, ἡ πηγή, ἡ ἀρχὴ τῆς θεότητος. Δὲν εἶναι ἀνώτερος ἀπὸ τὸν Υἱὸν καὶ τὸ Πνεῦμα. Εἶναι ἁπλῶς ἡ ἀρχή, ἡ μία ἀρχή· ὥστε δὲν ὑπάρχει δυαρχία, τουτέστιν ἀναρχία. Τὰ τρία πρόσωπα εἶναι ὁμοούσια, ἀποτελοῦν ὅμως καὶ ὑπαρκτικὲς ἑτερότητες. Εἶναι ἄλλος καὶ ἄλλος καὶ ἄλλος. Ἄλλος ὁ Πατήρ, ἄλλος ὁ Υἱός, ἄλλος ὁ Παράκλητος, τὸ Πνεῦμα τὸν ἅγιον. Ὁ μὲν Πατὴρ ἀγέννητος, ὁ δὲ Υἱὸς γεννητὸς καὶ τὸ Πνεῦμα ἐκπορευτόν· τρεῖς διαφορετικὲς ὑποστάσεις ποὺ ἀλληπεριχωροῦνται ἐν ἐλευθερίᾳ καὶ ἀγάπῃ. Μποροῦμε νὰ τὸ μιμηθοῦμε αὐτό; Τότε θὰ γεννηθεῖ τὸ θέλημά του «ὡς ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ τῆς γῆς». Μποροῦμε νὰ τὸ μεταφέρουμε στὴν πολιτική μας ζωή; Τότε μόνον θὰ ἐπέλθει ἡ «παλίντροπος ἁρμονίη», ἡ «κρυφή», ἡ «καλλίστη». Εἴμαστε καὶ ἐμεῖς ὁμοούσιοι — τῆς μιᾶς, τῆς αὐτῆς (ἀνθρωπίνης) φύσεως. Εἴμαστε ὅμως καὶ ἑτερότητες, ἄλλος καὶ ἄλλος καὶ ἄλλος. Εἴμαστε κοινωνία «τῶν δυνάμεων, ὑγροῦ, ξηροῦ, ψυχροῦ, θερμοῦ, πικροῦ, γλυκέος καὶ τῶν λοιπῶν»[2], ὅπως ἀλληγορεῖ ὁ σοφὸς Ἀλκμαίων. Ὅταν ἔχουμε «κρᾶσιν» σύμμετρον, ἀπολαύουμε ὑγείας· εἰρήνης δηλονότι καὶ εὐημερίας καὶ τῶν ἄλλων ἀγαθῶν τοῦ πολιτεύματος. Ὅταν ἐπικρατεῖ ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἐχθρότης, ἡ φθοροποιὸς μοναρχία, τότε «νόσον συμπίπτειν», τουτέστι φόβος καὶ διωγμὸς καὶ ἀπειλὴ συμβαίνει.
Ὑγεία λοιπὸν στὸ σῶμα: ἡ σύμμετρος κρᾶσις τῶν ποιοτήτων, ἡ ἐξισορρόπησις τῶν ἀντιθέτων δυνάμεων, ὑγροῦ - ξηροῦ, ψυχροῦ - θερμοῦ, πικροῦ - γλυκέος καὶ τῶν λοιπῶν. Ὅλες διεκδικοῦν τὰ ἴσα δικαιώματα μέσα στὸ σῶμα. Ὅταν αὐτὸ γίνεται, ὅταν δηλαδὴ ὑπάρχει ἰσονομία, τότε ἐπικρατεῖ ἡ ὑγεία — ἐκτὸς καὶ ἂν ὑπάρχουν ἐξωτερικοὶ παράγοντες, παραδείγματα τῶν ὁποίων ἀναφέρει ὁ Ἀλκμαίων (ποιότητα ὕδατος, συνθῆκες διαβιώσεως, ὑπερβολικὸς μόχθος, κακοποίηση κ.ἄ.). Ἡ μοναρχία πάντως, ἡ κυριαρχία τῆς μιᾶς δυνάμεως ἐπάνω στὶς ἄλλες, ἡ ὑπέρβαση τοῦ μέτρου, προκαλεῖ τὴν ἀσθένεια. Θεραπεία εἶναι ἡ ἀποκατάσταση τῆς ἁρμονίας. Ἡ δύναμη ποὺ κατεπάτησε τὴν ἀρχὴ τῶν ἴσων δικαιωμάτων ἐντὸς τῆς μικρῆς «πολιτείας» τοῦ σώματος, θὰ πρέπει νὰ ἀνακληθεῖ εἰς τὴν τάξιν.
Ὑγεία στὴν κοινωνία, στὴν πολιτική, στὴν συγκρότηση τοῦ ἀνθρωπίνου βίου ἐν γένει: ἡ σύμμετρος κρᾶσις τῶν ποικίλων χαρισμάτων, ἡ μετὰ τοῦ πλησίον ἐνσυνείδητος συμπόρευσις ἐν ἀληθείᾳ καὶ ἀγάπῃ. Τοῦ «ὑγροῦ καὶ ξηροῦ, ψυχροῦ ἢ θερμοῦ, πικροῦ ἢ γλυκέος καὶ τῶν λοιπῶν δυνάμεων» ἂς νοηθοῦν ἐδῶ ὡς παραδείγματα ὄχι οἱ ποικίλοι τῶν ἀνθρώπων χαρακτῆρες, ἀλλ’ οἱ ἀντίθετες ἰδέες τους, ἡ λειτουργικὴ ὡστόσο σύνθεση τῶν ὁποίων μπορεῖ νὰ ἐπιφέρει καρποὺς προόδου, σταθερότητος καὶ εἰρήνης.
Ὑγεία στὴν ψυχὴ καὶ στὸ πνεῦμα, στὸν ὅλον ἄνθρωπο, στὴν ὅλη ὕπαρξη: ἡ ἐναρμόνησις μὲ τὸν «ξυνὸν λόγον», ὅπως θὰ μᾶς ἔλεγε ὁ ὑψιβάμων Ἡράκλειτος· ἡ κοινωνία μετὰ τοῦ Θεοῦ Λόγου, ὅπως ἐμεῖς λέμε. Αὐτὴ θὰ μᾶς φέρει τὴν κράση τῶν ποιοτήτων, τὴν σύμμετρο κοινωνία δηλαδή, ὄχι μόνον τῶν ἀνθρώπων, ἀλλ' ὅλων τῶν ὄντων· γιὰ νὰ γίνουν ὅλα Ἐκκλησία καὶ ἐν τέλει Βασιλεία.
[1] Γεννήθηκε στὸν Κρότωνα τῆς Καλαβρίας περὶ τὸ 510 π.Χ. Εἰκάζεται ὅτι ὑπῆρξε μαθητὴς τοῦ Πυθαγόρα. Θεωρεῖται πατέρας τῆς ἐπιστημονικῆς ἰατρικῆς, καθὼς εἶναι ὁ πρῶτος ποὺ ἀσχολήθηκε μὲ τὴν πειραματικὴ ἔρευνα καὶ τὴν χειρουργικὴ στὸ ἀνθρώπινο σῶμα. Ὁ Χαλκίδιος τὸν θεωρεῖ πατέρα τῆς ἀνατομίας τοῦ ἀνθρωπίνου σώματος. Τὸ ἔργο του Περὶ φύσεως εἶναι τὸ πρῶτο ἑλληνικὸ ἰατρικὸ βιβλίο. Σύμφωνα μὲ τὸν Θεόφραστο, ὁ Ἀλκμαίων εἶναι ὁ πρῶτος Ἕλληνας φιλόσοφος ποὺ διέκρινε ἀνάμεσα στὴν ἁπλὴ ἀντίληψη καὶ τὴν νόηση. Ἡ δεύτερη ἀποτελεῖ γνώρισμα μόνον τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος μπορεῖ καὶ νοηματοδοτεῖ τὶς πληροφορίες ποὺ τοῦ παρέχουν οἱ αἰσθήσεις του, κατὰ τρόπον ἀδύνατον γιὰ τὰ ζῶα. Ἡ διδασκαλία του περὶ «κράσεων» ἐπηρέασε σὲ μεγάλο βαθμὸ τοὺς Ἱπποκρατικοὺς ἰατρούς.
[2] Εἶναι μακρὺς αὐτὸς ὁ κατάλογος. Τὸν ἀναφέρει καὶ ὁ ἅγ. Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς στὸ ἔργο του Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. Δοθείσης εὐκαιρίας θὰ ἀναφερθοῦμε ἐκετενέστερα στὸ θέμα αὐτό.
